شیر ایرانی سال هاست که در میان نمادهای فرهنگی و تاریخی ایران جایگاهی ویژه دارد و هنوز هم نامش یادآور قدرت، شکوه و گذشته ای پرافتخار است. این گربه سان باشکوه که روزگاری از جنوب ایران تا غرب آسیا پراکندگی وسیعی داشت، امروز بیشتر در قالب روایت ها، پژوهش ها و تلاش های حفاظتی شناخته می شود. در این مطلب از هاریکا خبر با نگاهی تحلیلی و دقیق، به معرفی این گونه وضعیت امروزش، تاریخچه حضورش در ایران و تلاش هایی که برای حفظ آن انجام شده می پردازیم.

شیر ایرانی چیست؟

این زیرگونه از گذشته تا امروز در فرهنگ و تاریخ ایران نقشی چشمگیر داشته و بسیاری آن را بخشی جدایی ناپذیر از هویت ملی می دانند. در دوره های مختلف، تصویرش بر پرچم ها، بناهای کهن، و نمادهای حکومتی دیده شده و از نگاه مردم حیوانی نجیب و پرابهت محسوب می شده است. با وجود حذف تدریجی اش از زیستگاه های طبیعی ایران، جذابیت و اهمیتش همچنان در ذهن مردم پایدار مانده است.

شیر ایرانی منقرض شده است؟

حدود یک قرن پیش، به دلیل شکار بی رویه و کاهش طعمه، این گونه از حیات وحش ایران حذف شد. گزارش ها نشان می دهد که آخرین نمونه های آزاد در دهه های نخست قرن بیستم ناپدید شدند و دیگر اثری از آنها در طبیعت کشور دیده نشد. اکنون جمعیت باقی مانده در پارک ملی «گیر» هند زندگی می کند و تلاش های حفاظتی باعث شده شمارشان روندی افزایشی داشته باشد. در ایران نیز نمونه هایی وارد باغ وحش ها شده اند تا در برنامه های تکثیر در اسارت نقش آفرینی کنند.

ابهام زدایی از شیر ایرانی، هندی و آسیایی

این سه عنوان درواقع به یک گونه اشاره دارند و از نظر علمی تفاوتی میان آنها نیست. سال ها نام رایج این جانور «پانثرا لئو پرشیا» بود اما بعدها به دلیل نزدیکی ژنتیکی به نوع بربری، عنوان «Panthera leo leo» برایش انتخاب شد. به همین دلیل در متون بین المللی بیشتر با نام آسیایی یا هندی شناخته می شود، هرچند نقش تاریخی اش در ایران باعث شده عنوان «ایرانی» همچنان محبوب باشد.

مشخصات ظاهری شیر ایرانی

این گونه نسبت به انواع آفریقایی کوچک تر است و وزن نرها معمولا کمتر از 190 کیلوگرم ثبت شده است. قد آنها تا شانه حدود یک متر است و گاهی طول بدن به بیش از 2.5 متر نیز می رسد. یکی از شاخص ترین ویژگی های ظاهری این جانور چین آویزان شکمی است که در نمونه های آفریقایی کمتر مشاهده می شود. رنگ بدن از طیف خاکی تا قهوه ای روشن متغیر است و یال نرها نیز تراکم کمتری دارد.

رفتارشناسی شیرهای آسیایی

این جانوران مانند همه خویشاوندان خود زندگی اجتماعی فعالی دارند و معمولاً گروه هایی متشکل از چند ماده و توله هایشان تشکیل می دهند. ماده ها با وفاداری چشمگیر در کنار گروه باقی می مانند و ساختار اجتماعی پایدار ایجاد می کنند، اما نرها پس از بلوغ معمولا گروه زادگاه خود را ترک می کنند. پیوند خونی میان ماده ها باعث انسجام بالای گروه و وحدت رفتاری میان آنها می شود.

نحوه شکار شیرهای آسیایی

این گونه سرعتی در حدود ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر بر ساعت دارد، اما به تنهایی شکارچی موفقی محسوب نمی شود. ماده ها اغلب مسئول گرفتن طعمه اند و درصد موفقیتشان حدود یک سوم گزارش شده است. به همین دلیل حملات دسته جمعی برای افزایش شانس پیروزی معمول است. فعالیت اصلی شکار در شب انجام می شود و بخش زیادی از روز به استراحت اختصاص دارد.

تولید مثل شیرهای آسیایی

در این گونه، نر برتر با چند ماده جفت گیری می کند و زمان بندی زادآوری به گونه ای است که توله ها تقریبا همزمان متولد شوند تا مادرها بتوانند در مراقبت از نوزادان به یکدیگر کمک کنند. دوره بارداری حدود سه تا چهار ماه است و هر ماده در طول عمر خود چند بار زایمان می کند. بلوغ در نرها پس از پنج سالگی و در ماده ها کمی زودتر رخ می دهد و طول عمر به شرایط محیطی وابسته است.

آیا واقعاً منقرض شده است؟

گرچه این گونه از طبیعت ایران حذف شده، اما در هند همچنان جمعیتی رو به رشد دارد. در گذشته در بخش های وسیعی از آسیا و اروپا دیده می شد و حتی گاهی از آنها در میدان های جنگ رومیان استفاده می شد. اکنون حدود چندصد قلاده در پارک ملی گیر زندگی می کنند و برنامه های حفاظتی این زیست بوم از موفق ترین نمونه های حفاظت از حیات وحش در جهان به شمار می رود.

آخرین شیر ایرانی در داخل ایران

سال ۱۳۹۸ دو نمونه از این گونه با نام های «هیرمان» و «ایلدا» به باغ وحش پارک ارم منتقل شدند. هدف از این انتقال، مشارکت ایران در حفظ ذخیره ژنتیکی و ایجاد امکان تکثیر در اسارت بود. پیش از این، تنها روایت های تاریخی از حضور گسترده این گونه در فارس، خوزستان، لرستان، کرمان و استان های جنوبی و غربی باقی مانده بود.

افسانه ها و جایگاه شیر در فرهنگ ایران

حضور این حیوان در اسطوره ها، نقش برجسته ها و ادبیات فارسی بسیار پررنگ است. از شاهنامه تا معماری هخامنشی، ردپایش در شمار زیادی از آثار دیده می شود. این جانور نماینده قدرت و پادشاهی بود و در بسیاری از نمادهای ملی ایران نقش داشت. همین استمرار فرهنگی باعث شده حتی پس از ناپدیدشدن از طبیعت کشور، جایگاهش در ذهن ایرانیان همچنان پایدار بماند.

سخن پایانی

شیر ایرانی فراتر از یک گونه جانوری، بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی سرزمین ماست. هرچند امروز در طبیعت کشور دیده نمی شود، اما اهمیتش همچنان در آثار تاریخی، روایت ها و مطالعات زیست محیطی حضور دارد. شناخت دقیق این میراث طبیعی می تواند به نگاه عمیق تر جامعه نسبت به حفظ گونه های ارزشمند کمک کند و راه را برای برنامه های حفاظتی آینده هموار سازد.